Hava ve okyanus akıntıları düz çizgi halinde akmaz. Akıntılar hareket ederken, kuzey yarımkürede sağa, güney yarımkürede sola saparlar. 1830’larda Fransız bilim insanı Gaspard-Gustave Coriolis, bugün Coriolis kuvveti olarak bilinen bu etkinin arkasındaki ilkeyi keşfetti.
Dönmeyle Sapma
Coriolis düşüncelerine dönen su dolaplarını inceleyerek ulaştı; ama daha sonra meteorologlar bu düşüncelerin, rüzgar ve okyanus akıntılarının hareket tarzı için de geçerli olduğunu anladılar. Coriolis, bir nesne dönen bir yüzey üzerinde ilerlerken, momentumunun onu kavisli bir yola sokuyormuş gibi göründüğünü gösterdi. Dönen bir atlıkarıncanın ortasından dışarıya atılan bir topu kafanızda canlandırın. Top kavis çizer gibi görünür – atlıkarıncanın dışından bakan birine göre fiilen düz bir çizgide hareket ediyor olsa bile.
Yer’in dönüşü rüzgarların kuzey yarımkürede sağa, güney yarım kürede sola sapmalarına neden olur.
Dönen Yer üzerindeki rüzgarlar aynı şekilde sapar. Coriolis kuvveti olmasaydı, rüzgarlar yüksek basınç alanlarından alçak basınç alanlarına düz eserdi. Rüzgar yönü, aslında, alçak basınç çekimi ile Coriolis sapması arasında bir dengedir. Rüzgarların kuzey yarım kürede saatin tersi yönünde, güney yarım kürede saat yönünde dönmesinin nedeni büyük ölçüde budur. Aynı şekilde okyanus yüzey akıntıları da kuzey yarım kürede saat yönünde, güneyde saatin tersi yönünde dev döngüler ya da girdaplar şeklinde dolaşır.
Yer’in Hareketleri ve Rüzgarlar Hakkında Tarihsel Gelişmeler
1684 – Isaac Newton merkezkaç kuvvet düşüncesini sunar ve kavisli bir yolda her devinimin etkide bulunan bir kuvvetin sonucu olması gerektiğini ifade eder.
1735 – George Hadley, Yer’in dönüşü hava akımlarını saptırdığı için ticaret rüzgarlarının ekvatora doğru estiğini oraya koyar.
1851 – Leon Foucault, Yer’in dönüşünün bir sarkacın sallanışını nasıl saptırdığını gösterir.
1856 – ABD’li meteorolog William Ferrel, rüzgarların izobarlara – eşit atmosfer basıncı noktalarını birleştiren çizgiler – paralel estiğini gösterir.
1857 – Felemenkli meteorolog Christophorus Buys Ballot, rüzgar arkanızda esiyorsa alçak basınç alanı sol tarafınızdadır diyen bir kuralı formüle eder.